معناشناسی کبر در نهج البلاغه و راه های علمی و عملی درمان آن در حوز? فردی و اجتماعی

چکیده هنگام? تکبّر هر کسی آغاز سقوط و هبوط و هلاکت اوست، لذا امام علی (علیه السلام) در نهج البلاغه این مسأله را به عنوان یک آسیب جدّی اخلاقی، در هم? سطوح فردی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی مطرح کرده و به شناسائی ابعاد آن و ارائ? راه کارهای نظری و عملی در جهت بیرون رفت از این بزرگ ترین دام شیطان اشاره داشته است. از انجا که ستون فقرات ساختمان معنایی مفاهیم اخلاقی در جهان بینی اسلامی ـ علوی «ایمان و کفر» است، با پژوهش در ساختار معنایی «کبر» در نهج البلاغه به عنوان رکن اساسی کفر، و با شناخت دقیق معنا، عوامل، لوازم و آسیب شناسی تحقّقِ آن می توان به طُرُق رفع و دفع این بیماری شیطانی و میو? شوم آن یعنی کفر دست یافت. در این نوشتار با استفاده از اسناد کتابخانه ای و با بهره گیری از اید? «معنی شناسی» پس از بیان برخی اصطلاحات معنی شناسی، ابتدا تطوّر نسبی معنای واژ? «کبر» و تغییر بار ارزشی آن از «مثبت» در عصر جاهلیّت به «منفی» در دوران اسلام بیان گردید، سپس حدود و ثغور معنای حقیقی این واژه، با استخراج واژگان مترادف، متضاد و مشترک معنوی (در مورد خداوند، شیطان و انسان و تکبّر مذموم و ممدوح) بررسی شد. در ادامه طیّ چند میدان معنی شناختی، رابط? کبر با عناصر مرتبط با آن در نهج البلاغه، تحلیل شد؛ که شامل مراتب کبر (در برابر مخلوق یا خالق، ذاتی یا عملی)، اسباب کبر (مانند تملّق و چاپلوسی)، ریشه های کبر (مانند جهالت و پندارگرایی) و آثار فردی (مانند مُهر مذلّت و لعنت الهی) و اجتماعیِ کبر (مانند استبداد و استیثار) می گردد. در آخرین مرحله بر اساس معنای به دست آمده از «کبر» و با توجه به میدان های معنایی مرتبط با آن راه کارهای درمان علمی و عملی این بیماری در حوز? فردی و اجتماعی از نهج البلاغه استخراج شد که شامل تصحیح جهان بینی، انجام عبادات و تمسّک به ولایت، در افراد و نظارت مردم بر حاکمان، عدم پذیرش استکبار آنان و عدم ستایش کارگزاران در جامعه می گردد، همچنین نشانه های نفی تکبّر از وجود یک انسان شرح صدر و نرم-خویی و مشی متواضعان? او، و از اجتماع حقّ انتقاد و آزادی بیان مردم بیان گردید.